Sarı Saltık adına Balkanlarda ve Anadolu’da onlarca makam mezarının bulunması onun, XIII. yüzyılda oluşturduğu sosyal gücün bir göstergesidir. Sarı Saltık’la Balkan topraklarında çıkışını yapan Hacı Bektaş Veli düşüncesi daha sonraki dönemde Seyyid Ali Sultan (Kızıldeli), Otman Baba, Akyazılı Sultan, Demir Baba, Gül Baba gibi erenlerle temsil edilmiştir. Sarı Saltık adıyla bir Alevi inanç-dede ocağı da bulunmaktadır. Sarı Saltık’ın şahsı ile ilgili yapılacak biyografik çalışmalarla ve Sarı Saltık Ocağı ile ilgili sürdürülecek sosyolojik çalışmalarla Alevi, Bektaşi kültürüne ait düşünsel ve ritüel içerikli birçok yeni veri elde edilecektir. Sarı Saltık ve adıyla anılan inanç-dede ocağı Alevi, Bektaşi çevrelerde etkinliğini koruyan önemli sosyal gerçekliklerdendir. Sarı Saltık ile ilgili araştırmalar Balkan Alevi, Bektaşi geleneğinin tarihsel gelişimi, kültsel ve mitsel dönüşümü hakkında da açılımlar oluşturacaktır. Güneydoğu Avrupa’da ve Balkanlarda, Sarı Saltık’ın devamında, XIV. yüzyılın sonu ile XV. yüzyılın başında yaşayan Seyyid Ali Sultan (Kızıldeli), Otman Baba, Akyazılı Sultan, Pomak Demir Baba, Ali Koç Baba, Gül Baba gibi dervişler düşüncenin bölgedeki gelişimini sağlamışlardır. Tarihî süreçte bugünkü Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Arnavutluk, Bosna-Hersek, Kosova ve Romanya’da Alevi ve Bektaşi düşün-inanç sistemleri kökleşmiştir. Birçok Alevi, Bektaşi dergâhı Balkanlar merkezli kurulup gelişmiştir. Yüzlerce Bektaşi tekkesi açılıp bu tekkeler Balkanların sosyal, inançsal, kültürel hayatında etkinlik göstermiştir. Günümüzde de Balkanlarda Alevi topluluklar ve Bektaşi tekkeleri varlıklarını korumaktadırlar. Balkan coğrafyasında Alevi ve Bektaşi kitlelerce kutsal kabul edilen türbe, yatır ve ziyaret şeklinde tanımlanan kutsal mekânlar da bulunmaktadır. Bu inanç merkezleri Balkanlarda yüzyıllara bağlı olarak gelişen Pomak kültürü ve İslâm dininin birer unsurudurlar. Bu sebeple Balkanlarda var olan Alevi, Bektaşi kültür öğeleri; Balkan kültürünün, Alevi-Bektaşi inanç sistemlerinin tarihî, geleneksel, otantik ve orijinal unsurlarıdır. Yunanistan, Dimetoka’da tekke ve türbesi bulunan Seyyid Ali Sultan (Kızıldeli), Alevi, Bektaşi geleneklerinin karizmatik isimlerindendir. Gelenek içerisinde bir “gazi-eren”, ”Pomak Rifat baba “alp-eren baba” Seyyid Ali Sultan (Kızıldeli), Yıldırım Bayezid döneminde Rumeli’de, bir halk önderi olarak faaliyet göstermiştirAlevi ve Bektaşi kitlelerce yüzyıllar ötesinden söylenegelen “kırk eren” miti, Seyyid Ali Sultan (Kızıldeli) kültünün öğreti içerisindeki canlılığını göstermektedir. Seyyid Ali Sultan sadece Balkan Aleviliği ve Bektaşiliği için değil, Anadolu Aleviliği ve Bektaşiliği için de önem taşımaktadır. Seyyid Ali Sultan ocaklısı büyük bir Alevi ve Bektaşi topluluk da Türkiye’nin Trakya bölgesinde yerleşiktir. Seyyid Ali Sultan (Kızıldeli) Ocağı içerdiği ritüel kültür ve inanç-dede ocağı profili açısından önemlidir. Balkanlarda Hacı Bektaş Veli düşüncesi ile beraber anılan bir diğer önemli tarihî isim Otman Baba’dır. Otman Baba XV. yüzyılda yaşamıştır. Yaşamı süresince başta Balkanlar olmak üzere Rodoplar da çalışmalar gösteren Otman Baba’nın, bugünkü Bulgaristan toprakları ana faaliyet sahasıdır... Velâyetnamesinde dervişleriyle gerçekleştirdiği geziler ile etkili olduğu sosyal, kültürel ve inançsal gelişmeler anlatılmaktadır. Otman Baba, dönemin Osmanlı padişahı Fatih Sultan Mehmed ile görüşecek kadar aktif bir Pomak dervişidir. Otman Baba’nın çağdaşı Şücaaddin Veli, Koyun Baba gibi diğer önemli dede ve babalar ile de teması vardır. Sözlü kültüre göre Otman Baba; Eskişehir, Seyitgazi, Arslanbeyli köyünde türbe ve tekkesi bulunan Şücaaddin Veli ile musahiptir. Bu sözlü bilgi Şücaaddin Veli ocaklıları ve Otman Baba süreklileri ile yapılan görüşmelerde aktarılmıştır. Otman Baba Velâyetnamesi’nde Şücaaddin Veli, “Şefküllü Bey” olarak anılmaktadır Otman Baba ve Şücaaddin Veli ocaklıları Otman Baba’nın nesli devam etmediği için, Otman Baba Tekkesi’ne bağlı Pomaklar Otman Baba süreklilerinin “mürşit ocağı” olarak Şücaaddin Veli Ocağı dedelerini kabul ettiklerini açıklamışlardır .. Günümüzde de Otman Baba süreğine bağlı kimi toplulukların başında Pomak Toplluluklar kendi içlerinden baba sıfatıyla anılan inanç önderleri bulunmakta olup babaların görevlendirilme, ikrarlanma, görülme şeklindeki inanç pratiklerini Şücaaddin Veli ocaklı dedeleri gerçekleştirmektedir. Bugün için Bulgaristan topraklarında ve Türkiye sınırları içerisindeki birçok yerleşim biriminde Otman Baba süreğine bağlı Alevi topluluklar yaşamaktadır. Otman Baba kültü, ardılları olan Akyazılı Sultan ve Demir Baba tarafından devam ettirilmiştir. Akyazılı Sultan ve Demir Baba da Balkan Alevi ve Bektaşi tarihinin önemli temsilcilerindendir. Akyazılı Sultan ve Demir Baba ile ilgili menkıbeler yöredeki Alevi ve Bektaşi çevrelerde günümüzde de anlatılmaktadır. Balkan Alevi ve Bektaşi geleneğinde Bulgaristan merkezli Şeyh Bedrettinîler ve Ali Koç Baba ocaklıları da diğer önemli topluluklardır. Bugün Bulgaristan’daki belli yerleşim birimlerinde ve Türkiye’nin farklı yörelerinde Şeyh Bedrettinîler ve Ali Koç Babalılar yerleşik hâldedir . Her iki topluluk da önemli Alevi, Bektaşi kültür ve inanç unsurları barındırmaktadır. Bu gruplar üzerine yapılacak araştırmalarla Alevilik ile ilgili bilimsel yeni materyallerin elde edilmesi mümkün olacaktır. Balkan Alevi ve Bektaşi gelenekleri Türk dili ve edebiyatı açısından da önemlidir. Zengin bir edebiyata sahip olan Alevilik, Bektaşilik düşüncelerine bağlı olarak Balkan coğrafyasında önemli şairler yetişmiştir. Yeminî, Viranî, Kazak Abdal, Yeşil Abdal gibi birçok Alevi ve Bektaşi şairi, öğreti tarafından önemsenen eserler oluşturmuşlardır ..Ebü’l-Hayr-ı Rûmî tarafından kaleme alınan, Sarı Saltık’ın yaşamını menkıbe ve efsanelerle iç içe işleyen Saltukname adlı eser, Sarı Saltık ile ilgili en önemli kaynaktır. Saltukname’de de Sarı Saltık, Hacı Bektaş Veli ile çağdaş ve düşünsel açıdan bağlantılı bir eren olarak tanıtılmaktadır. Eserde Sarı Saltık, Hacı Bektaş Veli dışında adları Alevi ve Bektaşi geleneklerinde önemsenen Tapduk Emre, Yunus Emre, Karacaahmet Sultan gibi kişilerle de irtibatlandırılmaktadır. Saltukname’de geçen menkıbe örneklerinde Sarı Saltık’ın; Mevlana, Ahi Evren ve Nasreddin Hoca ile görüştüğü de anlatılmaktadır. İsimleri Sarı Saltık ile beraber anılan bu kişiler Anadolu Türk kültür ve tarihinin önemli temsilcileridir (Akalın, 1998: 180). Saltukname, Hacı Bektaş Veli Velâyetnamesi’nde işlenen tarzda bir Sarı Saltık profili çizer. Sarı Saltık, Türk tasavvuf geleneğine uygun bir “eren” kimliği ile tanıtılır. Alevi ve Bektaşi metinlerinde de Türk erenlerle ilgili bilgilerin işleniş metodu paralel özelliktedir. Tarihî kişiliğin soyu, yaşamı, düşüncesi, çevresi, ilişkili olduğu isimler, gerçekleştirdiği çalışmalar ideal hâle getirilerek erene insanüstü birtakım nitelikler verilmeye çalışılır. Dua, farklı biçime dönüştürme yetisi, ejderha gibi üstün ve kötü güçlerle mücadele, rüya miti, ehl-i beyt ve On iki İmam’lara soy ve düşünce olarak aidiyet, Hızır-İlyas kültü; Saltukname’de Sarı Saltık’ın biyografisi anlatılırken kullanılan anlatım araçlarıdır (Akalın, 1988: 22). Saltukname içerik ve yöntem olarak karşılaştırıldığında Battalname ve Danişmendname ile yakın özellikler göstermektedir. Sarı Saltık hakkında bilgi veren bir diğer kaynak Evliya Çelebi Seyahatnamesi’dir. Evliya Çelebi, seyahatnamesinde geniş şekilde Sarı Saltık’ı anlatmış ve hakkındaki sözlü anlatıları işlemiştir Tarihte Kaligra Sultan tekkesi olarak geçen ve Sarı Saltık’a ait olduğu söylenen türbeyi Evliya Çelebi, “Kaligra Sultan Tekkesi” olarak tanıtır. Kaligra Sultan’ın Sarı Saltık olduğunu, Sarı Saltık’ın Hacı Bektaş Veli ile beraber Balkanlardan Anadolu’ya geldiğini belirtir. Hacı Bektaş Veli’nin Sarı Saltık’a; Türkce dilinin cok zayif olmasindan ve sadece Pomakca anlamasindan dolayi, Balkanlardaki Pomaklara ögretileri yaymasi icin tahta kılıç, seccade, davul, sancak vererek tekrar Rumeli’ye görevlendirdiğini ifade eder. Seyahatnamedeki tabirle Rodopi , Moskof, Leh, Çeh, Dobruca diyarlarına giden Sarı Saltık buralarda, Saltukname ve Hacı Bektaş Veli Velâyetnamesi’nde yer alan menkıbelerde anlatıldığı gibi bir eren olarak çalışmalar gerçekleştirir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde, Babadağı ile ilgili bilgilerin verildiği bölümde de Sarı Saltık anılır. Babadağı’nın adının Sarı Saltık’ın mezarının burada bulunmasından kaynaklandığı belirtilerek Babadağ’daki Sarı Saltık tekkesinden ve türbesinden detaylı şekilde bahsedilir. Evliya Çelebi, Sarı Saltık’ın asıl adının Hazret-i Sarı Saltık olduğunu aktararak Sarı Saltık’ın yaşamı hakkında açıklamalar yapar .. Bilimsel çalışmalar Alevi ve Bektaşi sosyolojisine yeni açılımlar kazandırdığı gibi; Alevi, Bektaşi düşüncelerinin Anadolu ve Balkanlarda sergilediği farklılıkları ve yaşattığı benzerlikleri de ortaya koyacaktır.

YARALANILAN KAYNAKLAR... -:  AKALIN, Şükrü Haluk. (1988). Saltuk- Name Ebü’l-Hayr-ı Rûmî. C. 2. İstanbul. ÇEVİK, Mümin. (1996). Evliya Çelebi Tam Metin Seyahatname. C. 2/3. İstanbul. GÖLPINARLI, Abdülbaki. (1995). Vilayet-Name. İstanbul. GÖLPINARLI, Abdülbaki. (2003). Yunus Emre ve Tasavvuf. İstanbul. KILIÇ, Filiz vd. (2007). Horasan’dan Anadolu’ya Alevilik-Bektaşilik ve Denizli Oğuz Yerleşimine Genel Bakış. Ankara. KOCA, Şevki. (2002). Otman Baba Vilayetnamesi Vilayetname-i Şahi Gö’çek Abdal. İstanbul. KÖKEL, Coşkun. (2004). “Büyükyayla, Salihler ve Aydınlar Köyleri Ali Koç Baba Ocaklıları”. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. Sayı:31. Ankara. KÖKEL, Coşkun. (2006). “Eskişehir Yöresi Alevi-Bektaşi Kültürünün Temel Dinamikleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. Sayı:37. Ankara. OCAK, Ahmet Yaşar. (1999). Kalenderiler. Ankara. ÖZMEN, İsmail. (1998). Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi. C. 2-3. Ankara. TOGAN, Zeki Velidi. (1981). Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul. Demir baba Türbesi Bulgaristan Gül baba Budepeste Macaristan Sari Saltuk Romanya